+0 به یه ن
عادل بابایئو
« تابو پولینئزیا (جزایر پلینیزی) سؤزودور. بؤیوک اوکئان (اقیانوس کبیر) آدالاریندا یاشایان یئرلی اهالی‌نین دیلینده ایشلنمیش و اصلینده «قاداغان» دئمکدیر. بو قاداغان‌لار چئشیدلی اولا بیلر: معین حئیوان اوولاماق، معین بیتکینی یئمک، آغاجا توخونماق و سایره بئله قاداغان سؤزلره ده ایوغونلاشدیریلیر. بو و یا باشقا سؤزون تلفظ ائدیلمه‌سی قاداغان ائدیلدیکده همین اولای دیلچی‌لیک ده تابو آدلانیر».
تابو– قاداغان ائدیلمیش سؤزلردیر. بعضا بونو سانسور اولونمایان سؤزلرله ده عینی‌لشدیریرلر. تابو اوسلوبی سوییه دن و ایشلنمه ساحه‌سیندن آسیلی‌دیر. دیلده ائله سوییه (دانیشانلارین آشاغی سوییه‌سی) واردیر کی اورادا هئچ بیر تابو یوخدور. یعنی هرجور سؤز ایشله‌دیلیر. بو، حتتا وولقار سؤزلره ده عایددیر. تابو جمعیتده گئنیش یاییلمیش آنلاییش‌دیر. بونا حقوقی، اخلاقی، ائتنوقرافیک (قوم نگاری) و دیلچی‌لیک موقع‌لریندن یاناشماق اولار.
تابویا حقوقی موقع‌دن یاناشما هله دیلده و معیشتده تابو آنلاییشی مئیدانا گلمه‌میشدن جمعیت بو و یا باشقا حرکتی قاداغان حئساب ائتمیشدیر. هله قبیله دؤورونده باشقاسی‌نین ساحه‌سینه گیرمک، اونلار ایله علاقه ده اولماق، باشقا قبیله‌نین آدیندان یارارلانماق، املاکینا توخونماق تابو – قاداغان ایدی. سونرالار بو آنلاییش هم گئنیشلندی، هم ده عینی‌لشدی. چاغداش دؤورده حقوقی تابو آرتیق عینی معنا داشییر. حتتا حقوقی تابو حرکته دئییل، دانیشیغا عایددیر. مثلا دؤولت علیهینه، دؤولت باشچیسی علیهینه و معین‌سیرلری دانیشماق اولماز.
دؤولت کشفیات ایشلرینده هر سؤزو دانیشماق اولماز. اورادا چوخ شئی اوستو اؤرتولو شکیلده، چوخ واخ ایختیصارلا وئریلیر. کشفیاتچی اؤزو اونو باشا دوشمه‌لیدیر. یازاندا ایسه ایختیصاری، فاصیله‌نی اوچ نؤقطه عوض ائدیر. موسی قوجایئوین «مایع قیزیل» رومانیندا ایکی کشفیاتچی بیربیریله محض بو اوسلوبدا دانیشیر:
جورج اونو بیرآزدا تعریفله‌دی، اؤزوده اوستالیقلا، آستالیقلا:
– ناراحاتلیغینیزی حیس ائدیرم، رئیس … آغیللی آداملار ناراحات اولورلار.
– دوغرودور جورج، دوغرودور. – بو تعریف بویلون جانینا یاغ کیمی‌یاییلدی. – همین دقیق معلوماتلاردا گؤستریلیر کی، رایسئخ ایشدن قوولموش بیر نفر چئکیستی گویا اله آلیب، اؤزوده پول ایله … بو، منی چوخ ناراحات ائدیر … هله‌لیک اؤزو بیر شئی یازمیر … آمما … چئکیست، پول … نه ایسه … اینانا بیلمیرم … اولا بیلسین کی … دیلیم ده توتمور … اولا بیلسین کی ، چئکیست‌لر اونو رایسئخ دسته‌سینه یئریتمیش‌لر ».
حربی‌سیرلرده، حقوقی تابو ساییلیر. حربی بؤلمه‌لرین نؤمره‌سینی، یئرینی بیلدیرمک قاداغان‌دیر. بونا گؤره ده « ن » حرفی ایله حربی بؤلمه‌یه اشاره ائدیلیر.
اخلاقی تابو:
اخلاقی تابونون حرکت و اونسیت گئدیشینده (پروسئس) کی تظاهور فورمالاری واردیر. اخلاقی تابونون فورماسی اساسن حقوقی، ائتنوقرافیک تابولارلا باغلی دیر. اونسیت فورماسی ایسه داها چوخ دیلده اؤزونو گؤستریر. مثلا اخلاق قایدالارینا گؤره هئچ کیم اوزاق مسافه‌دن دوروب قادین آدینی اوجادان چاغیرمامالیدیر؛ و یاخود قادین تایفاسی‌نین آدینی کیشی‌لر آراسیندا چکمک دوزگون ساییلمیر. مثلا ع. شایق –ین « مکتوب یئتیشمه‌دی» حئکایه‌سینه باخاق:
میرزه مکتوبو یازاندان سونرا قوربان‌دان سوروشدو:
– مکتوب کیمه چاتاجاق؟ – یاز کی، چاتاجاق قوربانین اوشاقلاری‌نین آناسینا.
کئچمیش اخلاق قایدالارینا گؤره کیشی اؤز اوشاقلاری‌نین آدلارینی دا بؤیوک‌لرین یانیندا دئیه بیلمزدی؛ نؤکرینیزدیر، آروادینی ایسه فیلان کسین قیزی دئیه آدلاندیراردی.
بدیعی ادبیاتدا دا بئله ایدی. مثلا: ع. باکیخانوف « کیتاب عسگریه » آدلی اثرینده قادین آدی ایشلتمه‌ییب کی،هانسی قیزین آدینی چکسه، آتاسی گلیب معرکه سالار کی، نییه منیم قیزیمین آدینی چکمیسن؟ بونا گؤره ده اثرین قهرمانی مرثیه خوان ثیزی آدلانیر.
دئدیک‌لریمیزه ع. حاقوئردیئوین «خیالات» پئیئسینده کی بیر ائپیزودلا یئکون وورماق اولار. حتم‌خان آغامیرزه فتحعلی ایله دالاشیر کی:
« هله بونلار‌هامیسی بیر کنارا، سن منیم اؤزومو مسخره‌یه قویوبسان، بو هئچ، بو عؤرت – اوشاقلا نه ایشین وار؟ سن اؤزون هرچند مسلمانلیقدان کنار بیر آدامسان، آمما یئنه نه قده‌ر اولسا، سنین قانین مسلمان قانی‌دیر. هئچ سنه مسلمانین عصمتینه توخونماق یاراشارمی؟ قارداش، نییه منیم عورتیمین قیزیمین آدینی جاماعات بیلسین؟ عاییب اولسون سنین چون، عاییب اولسون ! »
شرق خلق‌لرینده بئله بیر عادت وار. جاوان گلین والدین‌لری‌نین یانیندا اری‌نین آدینی چکمه‌مه‌لیدیر بو، هم اخلاقی، هم ده ائتنوقرافیک تابودور.
قایناق: «دیلچی‌لییه گیریش» کیتابی، باکی ۱۹۹۲
کؤچورن: همت شهبازی