یازی دیلیمیز و لهجه‌لریمیز

+0 به یه ن

محمد اردم (قوپونتولار: تورکجه اوزرینه دوشونمه لر)

گلیشمک، یارانماق و یوْغرولماق‌دا اولان اورتاق و یازیلی تورکجه‎میز اوزرینه گؤروشلریمی چوخ اؤنجه‌دن یازماق ایستردیم. سانیرام ایندی فرصت اَل وئردی. آما ایلک باش‌دا "یازاجاقلاریم شخصی گؤروش و دوشونجه ساییلمالی" دئمک‌ده فایدا وار، دییه دوشونورم. یانلیش اولان یانلاری وارسا، آراشدیریب، اَلَشدیرمک یئرینده اولار.

بیلدیییمه گؤره یازی دیلیمیزین نئجه‌لییی و کیملییی اوزرینده اوچ-دؤرت اَییلیم(گرایش) و یؤنه‌لیش وار: 

  1. بیرینجی اَییلیم: تورکیه تورکجه‎سینی، اوغوز تورکجه‏سی‎نین اَن گلیشمیش، اَن یایقین و اَن دولغون دیلی اولاراق قبول ائدیب، "اوغوز تورکلری‌نین یازی دیلی"نین بللی اولدوغونو دوشونه‌رک، بیزیم ده بو دیله یؤنلمه‌میزی دوغرو و گره‌کلی گؤرور. شاعیر سلیمان‌اوغلو و شاعیر والی گؤزه‌تن، آشاغی-یوخاری بو گؤروشو منیمسرلر. منجه بو گؤروشون ایکی یانلیشی وار؛ بیرینجی‎سی تورکیه تورکجه‎سی‌نده، اؤنملی سایی‌دا ارمنیجه، یونانجا و ایتالیانجا آلینتی سؤزجوک‌لر وار(اوست-اوسته ایکی مین‌دن آرتیق اولدوغو دوشونوله‎بیلر). بونلاری قبول ائتمک و دیلیمیزه یئرلشدیرمک، بؤیوک بیر پروژه ساییلیر و یانلیش اولدوغو دا آچیق‌دیر. ایکینجی اولاراق، تورکیه تورکجه‎سی، بوگون بیزیم تورکجه اوخومایان انسان‎لاریمیزا فرقلی گؤرونور و یئنی بیر دیل اؤیرنمک کیمی گلیر. بو دوروم‌دا تورکیه تورکجه‎‌سی‌نی اساس آلماق یئرنده اولماز دییه دوشونورم.
  2. ایکینجی یؤنه‎لیم: اؤزللیک‌له هیجری گونش تقویمی‎ایله 1360 و 1370 ایللرینده یایقین اولان و بوگون ده آرا-سیرا گؤرولن و بلکه "باکیچی" شیوه دییه آدلاندیرابیله‌جه‎ییمیز اَییلیم‌دیر. داها چوخ آذربایجان جمهوریتی‌نده درس اوخوموش و یا سولچولوق گئچمیشی اولان کَسیم‌لردن طرفیندن منیمسه‌نیر. باشقا دئییم ایله آذریچی/آذربایجانچی دا آدلاندیرابیلن بو اَییلیم‌ده، آذربایجانجا یعنی آذربایجان جمهوریتی‌نین یازی دیلی اساس آلینیر و منجه ایکی اسکییی وار؛ بیرینجی‎سی، آذربایجان جمهوریتی تورکجه‎سینده اؤنملی اؤلچوده آلینتی روسجا سؤزجوک وار و بونلاری دیلیمیزه یئرلشدیرمک هم یانلیش‎دیر هم‌ده یازی دیلیمیزی اؤیرنمک‎ده یئنی مانعه‌لر و انگل‌لر یاراتماق‎دیر. ایکینجی اولاراق آذربایجان جمهوریتی تورکجه‎سینده، جدّی ساییلاجاق درجه‌ده عربجه-فارسجا آلینتی‎لار و ترکیب‌لر(بیرلشدیرمه‌لر) وار؛ سرانجام، اعمالاتخانا، محصولدار، وطن‎پرور، قوناق‌پرور و... بونلار ایسه یئنی نسیل تورک اوخویوجو و ادبیاتچی‎سی گؤزونده، یانلیش و قبول ائدیلمز‎دیر. یعنی یونلاری ایران‌داکی اوخویوجولارا قبول ائتدیرمک مومکون و دوغرو گؤرونمور. آیریجا بو یازی دیلینده، "دیل یانلیش‎لاری" دا واردیر و اونلاردان دا چکینمک گره‌ک. آذربایجان جمهوریتی‌نده، سوویت‌لر دؤنمی و سونراسی دیلی گلیشدیرمک و یئنی مفهوم‌لار و سؤزجوک‌لر تؤره‌تمه‌یه یئترینجه اهمیت وئریلمه‌میش‌دیر.
  3. اوچونجو یؤنه‌لیم؛ ایندیلیک داها چوخ اؤنری سویه‌سینده قالیر. بو آخیم، تبریز لهجه‎سینی اساس آلاراق، آذربایجان‌دا موستقیل بیر تورک دیلی یارانماسینی و سون دؤنم‎لرده دانیشیق دیلیمیزده آرتان فارسجا تأثیرینی اؤنملی اؤلچوده قبول ائدیلمه‎سینی ایسته‌ین گؤروش‌دور. بو اَییلیم، ایرانچی و یا تبریزچی اولاراق دا آدلانابیلر. هدف آذربایجان تورکجه‎سینی، تورکیه و آذربایجان جمهوریتی‌ندن اوزاقلاشدیرماق و فرقلی اولدوغونو وورغولاماق‌دیر. بو گؤروش-درس کیتاب‌لاری یازیلیب اوخودولمازسا-یایقین‌لیق قازانماز دییه دوشونورم. بو گؤروشون خطالی اولدوغو آچیق‌دیر؛ بیرینجی‎سی، تورکجه‌میز ایران‎داکی فولکلور یا دانیشیق دیلینه-اونودا تبریز آغزینا-محدود ائدیلیرسه، گلیشیب یاشابیلمه‎سی چتین اولور. چونکو یا دیلیمیز گلیشمه‌مه‎لی و فارسجا-تورکجه قاریشیغی حالینه گلمه‌لی و نهایت بیر نئچه نسیل سونرا یئرینی فارسجایا بیراخمالی‎دیر یا دا گلیشیب بوتون امکان‌لاریندان و قایناق‌لاریندان فایدالانمالی‌دیر. او زامان تبریز آغزینا محدود قالینماز. ایکینجی‎سی، تبریز آغزی  تورکجه‌میزین تاریخی یازی دیلی ایله بیر نئچه اؤنملی فرقی وار(مصدرین هر زامان ـماق/ـماخ اولماسی کیمی).
  4. دؤردونجو اَییلیم: منجه 1370‎لرین اورتالاریندان دیرچه‎لمه‎یه و جانلانمایا و اؤیرنجی درگی‌لری ایله یئنی محلی مطبوعات(امید زنجان کیمی)دا اؤزونو گؤسترمه‎یه باشلار. سانیرام سولچولوغون چؤکوشو و تورکیه کانال‎لاری‎نین تورک بؤلگه‌لریمیزده "ایزله‌ییجی" تاپماسی ایله یاناشی ایدی بو دوروم. بوگون، اؤنملی بیر آخیم حالینا گلن بو یؤنلیم، دیلیمیزین تاریخی قایناق‌لارینی مثلا فضولی، نسیمی، خطایی، مؤعجوز/معجز شبستری، صابر و..یوزلرجه بونلار کیمی شاعرلریمیزین اثرلرینی و دیلینی اساس آلیر و گونوموزده بو کؤکلو و اورتاق دیله یاخین اولان شیوه‌لری(قاراداغ، اورمو، میانا و..) گؤز اؤنونده توتاراق، و آشیریلیق(افراط)دان اوزاق دوراراق، تورکجه سؤزجوک‌لره اؤنم و اؤنجه‌لیک وئرن جریان‌دیر. بو آخیم‌دا، دیلیمیزین کؤکلو و تاریخی قایدالارینا اویمایان اؤزللیک‌لر "لهجه‎لیک، لهجه‎لشمه" ساییلیر و یازی دیلینه آلینمیر؛  سؤز وارلیغینا گلینجه، عربجه-فارسجا سؤزجوک‌لردن یایقین اولانلاری، قبول ائدیلیب، آذربایجان جمهوریتی تورکجه‎سینده‌کی روسجا و آغیر عربجه-فارسجا آلینتی‌‌لار قبول ائتمه‎دییی کیمی، تورکیه تورکجه‎سینده‎کی یونانجا و ایتالیانجا و بعضی فرانسیزجا سؤزجوک‌لری قبول ائتمیر و داها چوخ اؤز (خالص)، چیلخا و آری(سَره) تورکجه‎یه یؤنه‌لیر.

سایین آیواز طاهانین بیر یازیسیندا بیلدیردییی کیمی، بو آخیم ایله یئنی بیر ادبی تورک دیلی یارانماق‌دادیر. بو دیل آذربایجان جمهوریتی تورکجه‎سی و تورکیه تورکجه‎سی ایله آزاراق فرقلی اولسا دا، اصلینده بیربیرینه یاخین اوچ یازی دیلی اولوشاجاق‌دیر. منجه بو دوغولماق‌دا اولان یئنی دیل‌ده، اساس تورکجه و اونون کؤکلو تاریخی دیل بیلگی‎سی(گرامری) ایله سؤزوارلیغی اولمالی‎دیر. آذربایجان جمهوریتی‌نده یاشایان و تورکجه کؤکنلی و یا دوغروجا تؤره‎دیلن سؤزجوک‌لری قبول ائتدییی کیمی، تورکیه تورکجه‎سینده اؤزللیک‌له بیلیم، فلسفه و ادبیات آلانیندا یارانان و تؤره‎دیلن دوغرو تورکجه دئییم‌لری، لهجه‎میزه اویغون‎لاشدیریراق منیمسر. بو یازی دیلی ایله لهجه‌لریمیزین ایلیشگی‎سینه گلینجه؛

لهجه‌-یازی دیلی ایلیشگی‎لری

منجه یازی دیلینده تورکجه و اونون تاریخی گلیشیمی(تحول/بسط) اساس آلیندیغی اوچون لهجه‌لیک ساییلان عونصورلارا آشاغیداکی شکیل‌ده داورانمالیییق:

  • یئرلی لهجه‌لره مخصوص دیل قایدالاری یازی دیلینه آلینمامالی؛ مثلا تبریز آغزینداکی گئتماخ دئییل گئتمک اساس آلینیر و یا اردبیل آغزینداکی بیرینجی شخص جمع حالتینده‌کی ـیوک/ـیوق(گلییوک/ قالییوق و..) یئرینه ـیریک/ـیریق(گلیریک/قالیریق و..) و میانا آغزینداکی ایکینجی شخص جمع اکی ـوووز (-uvuz )(قاپوووز/qapuvuz) یئرینه ـینیز/ـنوز(یعنی قاپینیز) آلینیر. بیر اؤنملی اؤرنک ده مصدرلر و کلمه‌ سون‌لاری ـک>ـه اولماسی دیر و بیر چوخ لهجه‎میزده اولان بو اؤزللیک یئرینه تاریخی دیلیمیزده وار اولان بیچیم‌لر اساس اولمالی(گلمه/gelmehده‎ییل gelmek/گلمک). بو کیمی اؤرنک‌لری چوخالتماق اولار؛ ایچ آذربایجان دئدیییمیز ماراغا، ملیک کندی و آذرشهر کیمی آغیزلاردا ج<گ حادثه‎سی‎ یاشانیر(گلمه! یئرینه جَلمه!). بونون بنزری قارادنیز لهجه‎لرینده ده وار. یئنه ده او بؤلگه‎ده ر>ی حادثه‎سی واردیر: دمیر>دمیی کیمی..بو کیمی لهجه اؤزللیک‌لری یازی دیلینه گیرمه‌مه‌لی. سانیرام استثنا اولاراق رومان/ناغیل دیلینده، لهجه اؤزللیک‌لرینی گؤسترمک اوچون بونلارین ایشلنمه‌سی یانلیش اولماز.
  • یئرلی سؤزجوک‌لره گلیرسک؛ بوردا دوروم بیر آز قارماشیق و دوشوندوروجودور. منجه یئرلی سؤزجوک‌لر ایکی بؤلوک اولابیلیر: تورکجه سؤزجوک‌لر و آلینتی‌لار. تورکجه سؤزجوک‌لر منجه یازی دیلیمیزه آلینمالی و قازاندیریلمالی. اصلینده "آنادیل‌دن درلمه‌لر" آدلی مقاله‌لر ایچینده بیر چوخ سؤزجوک بو باخیم‌دان آراشدیریلیب و دیلیمیزه آلینماسی توصیه ائدیلیب‌دیر. آنجاق بوردا دا یئرلی سؤزجوک‌لرین اَن دوغرو و اؤلچونلو(استاندارد) اولانی سئچیلمه‌لی‌دیر.
  • آلینتی سؤزجوک‌لره گلینجه، منجه بونلاری تکرار ایکییه بؤلمک اولار: آشاغی-یوخاری بوتون لهجه‎لریمیزده و تاریخی قایناق‌لاریمیزدا گئچن سؤزجوک‌لر؛ مینلرجه دییه‌بیله‎جه‎یییمیز عربجه و فارسجا سؤزجوک‌لر بو بؤلومه داخل اولور(احتیاج، دین، کیتاب، دفتر، قلم، صؤبحت، شاد[لیق] و..)بو کلمه‌لرین یازی دیلینه گیرمه‌سی و البته اؤلچونلو بیر شکیل‌ده اولماسی دوغرو اولار و بونلاردان قایغی(نگرانلیق) دویولمامالی. بونلارین یازیم(املا) مساله‌سی هله‌ده بوسبوتون حل اولمامیش‎دیر.
  • ایکینجی بؤلوک؛ لهجه‌لیک آلینتی سؤزجوک‌لردیر:مثلا همدان آغزیندا، ساوا آغزیندا یئرلی فارسجالاردان، اردبیل‌ده تالیشجا و گیلکجه‎دن، خوی‎دا ارمنیجه‌دن و بعضی لهجه‎لریمیزده مؤحتملن کوردجه‌دن آلینج سؤزجوک وار. روسجا و عربجه‎دن گلن و لهجه‎لیک دوروما دوشن سؤزجوک‎لرده واردیر. اؤنجه‌لری آراشدیردیغیم ایکی اؤرنک وئررک سؤزون سونونا یاخینلاشاق؛ آلاهی عربجه کؤکنلی و افدی روسجا کؤکنلی اردبیل لهجه‌سینه مخصوص ایکی سؤزجوک‌دور. بو کیمی کلمه‌لر، منجه یازی دیلینه گیرمه‌لری دوغرو اولماز. آنجاق اوست‌ده یازدیغیم کیمی، لهجه اؤزللیک‎لرینی گؤسترن ادبی اثرلر(ناغیل، رومان و..) گلمه‌لری فایداسیز ساییلماز و حتا دیلیمیزی گوجلندیریر دییه دوشونورم. دئمک ده‌ییل هئچ بیر لهجه‎میزی، دیلیمیزین و لهجه‌لریمیزین هئچ بیر عونصورونو آتماق کیمی نیتیمیز یوخدور.



  • [ ]