سه شنبه 23 مرداد 1397
+0 به یه ن
محمد اردم (قوپونتولار: تورکجه اوزرینه دوشونمه لر)
گلیشمک، یارانماق و یوْغرولماق‌دا اولان اورتاق و یازیلی تورکجه‌میز اوزرینه گؤروشلریمی چوخ اؤنجه‌دن یازماق ایستردیم. سانیرام ایندی فرصت اَل وئردی. آما ایلک باش‌دا "یازاجاقلاریم شخصی گؤروش و دوشونجه ساییلمالی" دئمک‌ده فایدا وار، دییه دوشونورم. یانلیش اولان یانلاری وارسا، آراشدیریب، اَلَشدیرمک یئرینده اولار.
بیلدیییمه گؤره یازی دیلیمیزین نئجه‌لییی و کیملییی اوزرینده اوچ-دؤرت اَییلیم(گرایش) و یؤنه‌لیش وار:
- بیرینجی اَییلیم: تورکیه تورکجهسینی، اوغوز تورکجهسینین اَن گلیشمیش، اَن یایقین و اَن دولغون دیلی اولاراق قبول ائدیب، "اوغوز تورکلری‌نین یازی دیلی"نین بللی اولدوغونو دوشونه‌رک، بیزیم ده بو دیله یؤنلمه‌میزی دوغرو و گره‌کلی گؤرور. شاعیر سلیمان‌اوغلو و شاعیر والی گؤزه‌تن، آشاغی-یوخاری بو گؤروشو منیمسرلر. منجه بو گؤروشون ایکی یانلیشی وار؛ بیرینجیسی تورکیه تورکجهسینده، اؤنملی سایی‌دا ارمنیجه، یونانجا و ایتالیانجا آلینتی سؤزجوک‌لر وار(اوست-اوسته ایکی مین‌دن آرتیق اولدوغو دوشونولهبیلر). بونلاری قبول ائتمک و دیلیمیزه یئرلشدیرمک، بؤیوک بیر پروژه ساییلیر و یانلیش اولدوغو دا آچیق‌دیر. ایکینجی اولاراق، تورکیه تورکجهسی، بوگون بیزیم تورکجه اوخومایان انسانلاریمیزا فرقلی گؤرونور و یئنی بیر دیل اؤیرنمک کیمی گلیر. بو دوروم‌دا تورکیه تورکجهسینی اساس آلماق یئرنده اولماز دییه دوشونورم.
- ایکینجی یؤنه‌لیم: اؤزللیک‌له هیجری گونش تقویمیایله 1360 و 1370 ایللرینده یایقین اولان و بوگون ده آرا-سیرا گؤرولن و بلکه "باکیچی" شیوه دییه آدلاندیرابیلهجهییمیز اَییلیم‌دیر. داها چوخ آذربایجان جمهوریتی‌نده درس اوخوموش و یا سولچولوق گئچمیشی اولان کَسیم‌لردن طرفیندن منیمسه‌نیر. باشقا دئییم ایله آذریچی/آذربایجانچی دا آدلاندیرابیلن بو اَییلیم‌ده، آذربایجانجا یعنی آذربایجان جمهوریتی‌نین یازی دیلی اساس آلینیر و منجه ایکی اسکییی وار؛ بیرینجیسی، آذربایجان جمهوریتی تورکجهسینده اؤنملی اؤلچوده آلینتی روسجا سؤزجوک وار و بونلاری دیلیمیزه یئرلشدیرمک هم یانلیشدیر هم‌ده یازی دیلیمیزی اؤیرنمکده یئنی مانعه‌لر و انگل‌لر یاراتماقدیر. ایکینجی اولاراق آذربایجان جمهوریتی تورکجهسینده، جدّی ساییلاجاق درجه‌ده عربجه-فارسجا آلینتیلار و ترکیب‌لر(بیرلشدیرمه‌لر) وار؛ سرانجام، اعمالاتخانا، محصولدار، وطنپرور، قوناق‌پرور و... بونلار ایسه یئنی نسیل تورک اوخویوجو و ادبیاتچیسی گؤزونده، یانلیش و قبول ائدیلمزدیر. یعنی یونلاری ایران‌داکی اوخویوجولارا قبول ائتدیرمک مومکون و دوغرو گؤرونمور. آیریجا بو یازی دیلینده، "دیل یانلیشلاری" دا واردیر و اونلاردان دا چکینمک گره‌ک. آذربایجان جمهوریتی‌نده، سوویت‌لر دؤنمی و سونراسی دیلی گلیشدیرمک و یئنی مفهوم‌لار و سؤزجوک‌لر تؤره‌تمه‌یه یئترینجه اهمیت وئریلمه‌میش‌دیر.
- اوچونجو یؤنه‌لیم؛ ایندیلیک داها چوخ اؤنری سویه‌سینده قالیر. بو آخیم، تبریز لهجهسینی اساس آلاراق، آذربایجان‌دا موستقیل بیر تورک دیلی یارانماسینی و سون دؤنملرده دانیشیق دیلیمیزده آرتان فارسجا تأثیرینی اؤنملی اؤلچوده قبول ائدیلمهسینی ایسته‌ین گؤروش‌دور. بو اَییلیم، ایرانچی و یا تبریزچی اولاراق دا آدلانابیلر. هدف آذربایجان تورکجهسینی، تورکیه و آذربایجان جمهوریتی‌ندن اوزاقلاشدیرماق و فرقلی اولدوغونو وورغولاماق‌دیر. بو گؤروش-درس کیتاب‌لاری یازیلیب اوخودولمازسا-یایقین‌لیق قازانماز دییه دوشونورم. بو گؤروشون خطالی اولدوغو آچیق‌دیر؛ بیرینجیسی، تورکجه‌میز ایران‌داکی فولکلور یا دانیشیق دیلینه-اونودا تبریز آغزینا-محدود ائدیلیرسه، گلیشیب یاشابیلمهسی چتین اولور. چونکو یا دیلیمیز گلیشمهمهلی و فارسجا-تورکجه قاریشیغی حالینه گلمه‌لی و نهایت بیر نئچه نسیل سونرا یئرینی فارسجایا بیراخمالیدیر یا دا گلیشیب بوتون امکان‌لاریندان و قایناق‌لاریندان فایدالانمالی‌دیر. او زامان تبریز آغزینا محدود قالینماز. ایکینجیسی، تبریز آغزی تورکجه‌میزین تاریخی یازی دیلی ایله بیر نئچه اؤنملی فرقی وار(مصدرین هر زامان ـماق/ـماخ اولماسی کیمی).
- دؤردونجو اَییلیم: منجه 1370لرین اورتالاریندان دیرچهلمهیه و جانلانمایا و اؤیرنجی درگی‌لری ایله یئنی محلی مطبوعات(امید زنجان کیمی)دا اؤزونو گؤسترمهیه باشلار. سانیرام سولچولوغون چؤکوشو و تورکیه کاناللارینین تورک بؤلگه‌لریمیزده "ایزله‌ییجی" تاپماسی ایله یاناشی ایدی بو دوروم. بوگون، اؤنملی بیر آخیم حالینا گلن بو یؤنلیم، دیلیمیزین تاریخی قایناق‌لارینی مثلا فضولی، نسیمی، خطایی، مؤعجوز/معجز شبستری، صابر و..یوزلرجه بونلار کیمی شاعرلریمیزین اثرلرینی و دیلینی اساس آلیر و گونوموزده بو کؤکلو و اورتاق دیله یاخین اولان شیوه‌لری(قاراداغ، اورمو، میانا و..) گؤز اؤنونده توتاراق، و آشیریلیق(افراط)دان اوزاق دوراراق، تورکجه سؤزجوک‌لره اؤنم و اؤنجه‌لیک وئرن جریان‌دیر. بو آخیم‌دا، دیلیمیزین کؤکلو و تاریخی قایدالارینا اویمایان اؤزللیک‌لر "لهجه‌لیک، لهجهلشمه" ساییلیر و یازی دیلینه آلینمیر؛ سؤز وارلیغینا گلینجه، عربجه-فارسجا سؤزجوک‌لردن یایقین اولانلاری، قبول ائدیلیب، آذربایجان جمهوریتی تورکجهسیندهکی روسجا و آغیر عربجه-فارسجا آلینتیلار قبول ائتمهدییی کیمی، تورکیه تورکجهسیندهکی یونانجا و ایتالیانجا و بعضی فرانسیزجا سؤزجوک‌لری قبول ائتمیر و داها چوخ اؤز (خالص)، چیلخا و آری(سَره) تورکجهیه یؤنه‌لیر.
سایین آیواز طاهانین بیر یازیسیندا بیلدیردییی کیمی، بو آخیم ایله یئنی بیر ادبی تورک دیلی یارانماق‌دادیر. بو دیل آذربایجان جمهوریتی تورکجهسی و تورکیه تورکجهسی ایله آزاراق فرقلی اولسا دا، اصلینده بیربیرینه یاخین اوچ یازی دیلی اولوشاجاق‌دیر. منجه بو دوغولماق‌دا اولان یئنی دیل‌ده، اساس تورکجه و اونون کؤکلو تاریخی دیل بیلگیسی(گرامری) ایله سؤزوارلیغی اولمالیدیر. آذربایجان جمهوریتی‌نده یاشایان و تورکجه کؤکنلی و یا دوغروجا تؤرهدیلن سؤزجوک‌لری قبول ائتدییی کیمی، تورکیه تورکجهسینده اؤزللیک‌له بیلیم، فلسفه و ادبیات آلانیندا یارانان و تؤرهدیلن دوغرو تورکجه دئییم‌لری، لهجهمیزه اویغونلاشدیریراق منیمسر. بو یازی دیلی ایله لهجه‌لریمیزین ایلیشگیسینه گلینجه؛
لهجه-یازی دیلی ایلیشگیلری
منجه یازی دیلینده تورکجه و اونون تاریخی گلیشیمی(تحول/بسط) اساس آلیندیغی اوچون لهجه‌لیک ساییلان عونصورلارا آشاغیداکی شکیل‌ده داورانمالیییق:
- یئرلی لهجه‌لره مخصوص دیل قایدالاری یازی دیلینه آلینمامالی؛ مثلا تبریز آغزینداکی گئتماخ دئییل گئتمک اساس آلینیر و یا اردبیل آغزینداکی بیرینجی شخص جمع حالتینده‌کی ـیوک/ـیوق(گلییوک/ قالییوق و..) یئرینه ـیریک/ـیریق(گلیریک/قالیریق و..) و میانا آغزینداکی ایکینجی شخص جمع اکی ـوووز (-uvuz )(قاپوووز/qapuvuz) یئرینه ـینیز/ـنوز(یعنی قاپینیز) آلینیر. بیر اؤنملی اؤرنک ده مصدرلر و کلمه سون‌لاری ـک>ـه اولماسی دیر و بیر چوخ لهجهمیزده اولان بو اؤزللیک یئرینه تاریخی دیلیمیزده وار اولان بیچیم‌لر اساس اولمالی(گلمه/gelmehده‌ییل gelmek/گلمک). بو کیمی اؤرنک‌لری چوخالتماق اولار؛ ایچ آذربایجان دئدیییمیز ماراغا، ملیک کندی و آذرشهر کیمی آغیزلاردا ج<گ حادثهسی یاشانیر(گلمه! یئرینه جَلمه!). بونون بنزری قارادنیز لهجهلرینده ده وار. یئنه ده او بؤلگهده ر>ی حادثهسی واردیر: دمیر>دمیی کیمی..بو کیمی لهجه اؤزللیک‌لری یازی دیلینه گیرمه‌مه‌لی. سانیرام استثنا اولاراق رومان/ناغیل دیلینده، لهجه اؤزللیک‌لرینی گؤسترمک اوچون بونلارین ایشلنمه‌سی یانلیش اولماز.
- یئرلی سؤزجوک‌لره گلیرسک؛ بوردا دوروم بیر آز قارماشیق و دوشوندوروجودور. منجه یئرلی سؤزجوک‌لر ایکی بؤلوک اولابیلیر: تورکجه سؤزجوک‌لر و آلینتیلار. تورکجه سؤزجوک‌لر منجه یازی دیلیمیزه آلینمالی و قازاندیریلمالی. اصلینده "آنادیل‌دن درلمه‌لر" آدلی مقاله‌لر ایچینده بیر چوخ سؤزجوک بو باخیم‌دان آراشدیریلیب و دیلیمیزه آلینماسی توصیه ائدیلیب‌دیر. آنجاق بوردا دا یئرلی سؤزجوک‌لرین اَن دوغرو و اؤلچونلو(استاندارد) اولانی سئچیلمه‌لی‌دیر.
- آلینتی سؤزجوک‌لره گلینجه، منجه بونلاری تکرار ایکییه بؤلمک اولار: آشاغی-یوخاری بوتون لهجهلریمیزده و تاریخی قایناق‌لاریمیزدا گئچن سؤزجوک‌لر؛ مینلرجه دییهبیلهجهیییمیز عربجه و فارسجا سؤزجوک‌لر بو بؤلومه داخل اولور(احتیاج، دین، کیتاب، دفتر، قلم، صؤبحت، شاد[لیق] و..)بو کلمه‌لرین یازی دیلینه گیرمه‌سی و البته اؤلچونلو بیر شکیل‌ده اولماسی دوغرو اولار و بونلاردان قایغی(نگرانلیق) دویولمامالی. بونلارین یازیم(املا) مساله‌سی هله‌ده بوسبوتون حل اولمامیشدیر.
- ایکینجی بؤلوک؛ لهجه‌لیک آلینتی سؤزجوک‌لردیر:مثلا همدان آغزیندا، ساوا آغزیندا یئرلی فارسجالاردان، اردبیل‌ده تالیشجا و گیلکجهدن، خویدا ارمنیجه‌دن و بعضی لهجهلریمیزده مؤحتملن کوردجه‌دن آلینج سؤزجوک وار. روسجا و عربجهدن گلن و لهجه‌لیک دوروما دوشن سؤزجوکلرده واردیر. اؤنجه‌لری آراشدیردیغیم ایکی اؤرنک وئررک سؤزون سونونا یاخینلاشاق؛ آلاهی عربجه کؤکنلی و افدی روسجا کؤکنلی اردبیل لهجه‌سینه مخصوص ایکی سؤزجوک‌دور. بو کیمی کلمه‌لر، منجه یازی دیلینه گیرمه‌لری دوغرو اولماز. آنجاق اوست‌ده یازدیغیم کیمی، لهجه اؤزللیک‌لرینی گؤسترن ادبی اثرلر(ناغیل، رومان و..) گلمه‌لری فایداسیز ساییلماز و حتا دیلیمیزی گوجلندیریر دییه دوشونورم. دئمک ده‌ییل هئچ بیر لهجهمیزی، دیلیمیزین و لهجه‌لریمیزین هئچ بیر عونصورونو آتماق کیمی نیتیمیز یوخدور.