سینیق کؤرپو

اؤزت 

روسلارین، آذربایجانی ایشغال ائتمه‌سییله بیرلیکده هر آلاندا چئشیدلی دَییشیکلیکلر یارانیر.  بو آلانلاردان بیریسی ده دیلدیر. بو تاریخدن إعتیبارن آذربایجان تورکجه‌سی ایکینجی پلاندا قالیر. روسجا‌نین اؤن پلاندا توتولدوغو بو دؤنمده، آیدینلارین آنادیلین اؤنمینی وورغولایان چئشیدلی چالیشمالارلا خالقی بیلینجلندیردیکلرینی گؤروروک. بو آیدینلاردان بیریسی ده شئعیرلرییله بیر عؤمور بویو آنادیلی‌نین گرکلیلیگینی وورغولایان بختیار واهاب‌زاده‌دیر. واهاب‌زاده‌‌نین، سوْوتئتلر بیرلیگی دؤنمینده، اؤِزنه مخصوص بیر اوسلوبلا، میلّتین گله‌جگی و دوامی اوچون آنادیلی‌نین اؤنمینی و گرکلیلیگینی وورغولادیغینی، بو آلاندا قلمییله موباریزه ائتدیگینی گؤرمکده‌ییک. چالیشمامیزدا، شاعیرین، بوتون باسقیلارا باخمایاراق، بو اوغوردا وئرمیش اولدوغو موباریزه‌نی اله آلدیق. 

 

آچار سؤزلر: بختیار واهاب‌زاده، آنادیلی، شئعیر، موباریزه 

 

 

     روسلار. اون دوققوزنجو یوز ایلین باشلاریندان إعتیبارن قافقاز و آذربایجانی ایشغال ائتمه‌یه باشلارلار. آذربایجانا روسلارین گیرمه‌سییله جمعییّت حیاتی، یؤنتیم شکلی دَییشمکله قالماز، بونلارلا بیرلیکده، یؤنتیجیلر ده دَییشیر. بو تاریخدن إعتیبارن آذربایجان تورکلری هر آلاندا گئری پلاندا توتولورلار. 

روسلارین، آذربایجاندا و قافقازلاردا حاکیمییّت قورماغا باشلادیغی بیر دؤنمده، 1925ده، دونیایا گلن بختیار واهاب‌زاده اوشاق یاشلاریندا اؤلکه‌سینده‌کی بعضی اولایلارا تانیق اولور. واهاب‌زاده‌نین دوشونجه‌لری‌نین شکیللنمه‌سینده اؤنملی یئر توتان اولایلاری اؤِزویله گؤروشدوگوموز زامان بئله آنلاتماقدادیر: 

"بئش یاشلاریندا ایدیم. دوغولدوغوم شهرده، شکی‌ده، گؤینوکلو موللا موصطافا‌نین و بهرام بَیین رهبرلیگینده عوصیان چیخاردیلار. آیاقلانان خالق شهرین ایداره‌سینی اله گئچیردی. باکی‌دان گلن روس اوردوسو آیاقلانمانی زور باسدیردی. بو آیاقلانمادا خالقین بؤیوک بیر قیسمی اؤلدورولدو، بیر قیسمی دا داغلارا چکیلدی. شکی‌ده‌کی عوصیان باسدیریلدیقدان سونرا داغلارا چیخان اینسانلارلا ساواشماغا باشلادیلار. بو موباریزه اوزون سوره دوام ائتدی. بو ساواشدا بؤیوک قهرمانلیقلار گؤسترن قاچاق عابباسی روسلار اؤلدوردولر. نعشینی بیزیم ائوین یا‌نیندان سورویه‌رک آپاردیلار. هرکسه عادتا "عوصیان ائدرسه‌نیز سیزه ده بونو ائده‌ریک." دئیر کیمی اونو شهرده کوچه کوچه گزدیردیلر. 

حیاتیمدا گؤردوگوم ایلک اؤلو اودور. بونا دایانا بیلمه‌دیم. دده‌مین ده دایانا بیلمه‌ییب آغلادیغینی گؤردوم. ‌ننه‌مین و آنامین دیزلرینی دؤیه دؤیه آغلادیقلارینا شاهید اولدوم. دده‌مین یاخینلاری دا بو عوصیاندا قوربان گئتدیلر. بو اولایلاردان سونرا عاییله‌م بیرنئچه ایل یاس توتدو. دؤرد ایل سونرا دا باکی‌یا گؤچ ائتدیک. بئله‌جه کیچیک یاشلاریمدا سوْوئت رئژیمی‌نین گئرچک اوزونو اؤِز گؤزلریمله گؤردوم بو ظولوملر کؤرپه بئیینلره نقش اولدو. رئژیمه قارشی نیفرت توخوملاری بئله‌جه سپیلمیش اولدو. گون گئچدیکجه مؤوجود دوزنه اولان نیفرتیم آرتدی. قلمیمله رئژیمه قارشی اولان دوشونجه‌لریمی ایفاده ائتمه‌یه باشلادیم." 

آذربایجاندا سؤزو ائدیلن عوصیانلار باسدیریلدیقدان سونرا سوسیال آلانلاردا دَییشیکلره گئدیلمه‌یه باشلانیر. آذربایجان اوخوللاریندا چئشیدلی میلّتلر آراسیندا یاخینلیغی ساغلاماق، سوْوئتلر بیرلیگینده‌کی دوستلوغو ساغلاملاشدیرماق آماجییلا بو میلّتلرین روس و دونیا کولتور زنگینلیکلرینه قاتیلماسی باخیمیندان أن قودرتلی آراج اولان روس دیلی اؤیرتیمینی یاخشیلاشدیرماغا  گئدیلیر. (1) پولیتیکا و سوسیال آلانلاردا ائدیلن دَییشیکلرین یا‌نیندا ادبی دوشونجه‌ده ده دَییشیکلرین ائدیلدیگی گؤرولور. (2) 

بو گلیشمه‌لردن سونرا واهاب‌زاده ده دیگر آیدینلار کیمی دوشونجه‌لرینی سربستچه ایفاده ائده بیلمز. بوتون یازارلار رسمی ایدئولوژی‌یه اویغون اولاراق یازماق زوروندادیرلار. بونا "سوسیالیست رئالیزمی" آدی وئریلیر. جمعییّته "اینقیلابچی" گؤزویله باخیلماغا باشلانیر، سوسیال اولایلار، اینسان ایلیشکیلری، صینیفلر آراسینداکی چاتیشما فیکرینه اویغون اولاراق آچیقلانیر. یئنی بیر جمعییت قورولماقدادیر. بو توپلومون یئنی بیر ادبییّاتا ائحتییاجی واردیر. بئله‌جه اسکی دونیا گؤروشون، حیات طرزینه و بونا باغلی اولاراق دا اسکی ادبییّاتا قارشی شیدّتلی بیر هوجوم باشلادیلیر. طبیعی کی اسکینی تمثیل ائدن جمعییتین اؤِزودور. اسکی ایله یئنی آراسینداکی دییالئکتیک موباریزه‌نی تامامییلا بولشئویک یازارلار یورودور. خالقین یارارینا ایدیعاسییلا باشلادیلان هوجوم، فردین و دولاییسییلا اینسا‌نین اینکارینا قدر واریر. 

جاهیل دین آداملاری، ظالیم بَیلر، اسکی یؤنتیجیلر، خورافه‌لره اینانان اینسانلار، زنگین کیمسه‌لر، بورژووالار، آنتی-سوسیالیست و کومونیستلر، اسکی حیاتین تیپیک تمثیلجیلری اولاراق جانلاندیریلیر. بونلارین قارشیسیندا ایدئالیست کومونیستلر، اینقیلابچیلار، ایشچیلر، اؤیرتمنلر، قادین حاقلارینی و قادین حورّییّتلرینی تمثیل ائدن گنج قیزلار، قادینلار عادتا اینسان اوستو اؤزللیکلری و سعی‌لرییله اؤن پلانا چیخاریلیر. بئله‌جه اسکی یئنی توققوشماسی سونوجوندا اثرلر، اثرلرین قهرمانلاری بیربیرینه بنزه‌مه‌یه باشلار. بو تاریخدن إعتیبارن میلّی ادبییات و آنادیل یئرینه لئنینین دیلی، کومونیست دونیا‌نین دیلی اولان روسجا اؤن پلانا چیخاریلماغا باشلانیر. روس ادبییاتی دا "امکچی‌نین، ایشچی‌نین، اینقیلابین ادبییاتی" اولاراق یوکسلدیلیر. آذریایجان ادبییاتی‌نین وظیفه‌سی ایسه بؤیوک قارداش روسلارین ادبییاتینی اؤرنک آلماقدیر.(3) 

بونلارا باخمایاراق تورکلر آراسینداکی میلّی دویغونون یوخ اولماسینا انگل اولا بیلمزلر. رئژیمه قارشی چیخان بیر چوخ عئلم آدامی، قزئتچی، اؤیرتمن، یازار، شاعیر آجیماسیزجا یوخ ائدیلیر. واهاب‌زاده، اوشاقلیق دؤنمینده جریان ائدن اولایلاردان چوخ ائتکیله‌نیر. گنجلیک دؤنملرینده یازمیش اولدوغو بیر چوخ شئعیری ساخلار، رئژیمه باخمایارق باسدیراماز. 

واهاب‌زاده‌نین، اؤزللیکله ایکی. دونیا ساواشیندان سونراکی ایلک اون ایل و اونو تعقیب ائدن سنه‌لرده آذربایجان تورک توپلومونون بیر ترجومانی حالینا گلدیگی گؤرولور. واهاب‌زاده ساده‌جه ایداری سیستمده‌کی چارپیقلیقلاری، اکینچیلیک و صنایع آلا‌نینداکی آخساقلیقلاری دئییل؛ عئینی زاماندا میلّی، معنوی قونولاری، اینسانی مسله‌لری اله آلما خوصوصوندا دا اولدوقجا باشاریلی اثرلر وئرمیشدیر. (4) 

واهاب‌زاده‌نین بیر عؤمور بویو آپارمیش اولدوغو موبایزه‌ده، آزادلیقلا ائش‌دگر توتدوغو آنادیلی بؤیوک اؤنم ایفاده  ائتمکده‌دیر. یازمیش اولدوغو مقاله‌لرده و شئعیرلرده بو خوصوصداکی حساسییتینی گؤرمک مومکوندور. اونا گؤره آنادیلینی بیلمه‌ین بیر اینسا‌نین او میلّته عاید اولدوغونو ایدیعا ائتمه‌یه حاقّی‌ یوخدور. دیلینی بیلمه‌ین میلّی دوشونجه و وطنپرورلیک باخیمیندان اوْنورسوز اولور. اونلار اوچون وطن مفهومو شخصی ائو، میلّت دوشونجه‌سی ده یاخین قوهوم آنلامینا گلمکده‌دیر. 

آنادیلین بیلمه‌ین فردلر میلّتین روحونا، معنوییاتینا و تاریخ شوعورونا بیگانه‌دیر و او میلّتین اؤولادی دئییلدیر. (5) 

بیر شئعیرینده آنادیلییله ایلگیلی دوشونجه‌لرینی بو میصراعلارلا دیله گتیریر: 

ائی وطن گؤز‌لی، گل اؤپوم سنین 

وطن دیلی دئین دوداقلاریندان. 

حاقّ سؤزون قلبیمی تیترتدی منیم 

بو وطن تورپاغی قوی اولسون قنیم، 

وطنده یاشاییب اونون دیلینه، 

روحونا، زؤوقونا، دوغما ائلینه، 

خور باخان شرفسیز وطنسیزلره! 

 

واهاب‌زاده‌نین 1954ده یازمیش اولدوغو "آنادیلی" شئعیرینی او دؤنمده‌کی باسقیلارا باخمایاراق یایینلاتماسی مومکون دئییلدیر. واهاب‌زاده‌نین سایغی دویدوغو شاعیرلردن صمد وورغونون آراجیلیغییلا، لئنینین "بیز اؤِ دیلیمیزی و وطنیمیزی سئوریک." سؤزونه ایستینادن باسدیریر. (6)شاعیر بئله‌جه مؤوجود یؤنتیمدن تپکی آلماقدان قورتولور. آنادیلی شئعیرینده واهاب‌زاده دویغولارینی: 

  آنا دیلیم،  سنده دیر خالقین عاغلی، حیکمتی، 

میصراعلارییلا آنلادیر. 

واهاب‌زاده، یؤنتیمدن تپکی آلماماق اوچون اثرلرینی فرقلی مئتودلارلا قلمه آلماقدادیر. یورددیشی گزیلری شاعیرین دوشونجه‌لرینی آنلاتمادا چیخیش یولو اولور. گزدیگی اؤلکه‌لرده گؤردوکلرینی اثرلرینده دیله گتیرن شاعیر. اصلینده اؤز اؤلکه‌سینی آنلاتماقدادیر. یابانچی اؤلکه‌لری آنلادان شاعیر ساوونماسینی قولایجا ائدر. "لاتین دیلی" شئعیرینده میلّتی یاشارکن دیلی اؤلو اولان میلّتلره دیقّت چکن واهاب‌زاده، لاتین خالقی‌نین اؤلدوگونو، اویسا دیلی‌نین حالا یاشادیغینی دیله گتیریرکن بعضیی میلّتلرین یاشادیغینی، فقط دیلی‌نین اؤلدوگونو بئله آنلادیر: 

سن درده باخ، وطن دا وار، میلّت ده وار. 

آنجاق اونون دیلی یوخدور. 

ائله بیل کی آینا کیمی. 

ایندی سؤیله هانسی دیله اؤلو دئیک؟ 

وطن وارکن، میلّت وارکن، 

کیچیک یوخسول کومالاردا 

توتساق اولان بیر دیله می؟ 

یوخسا اوزون عصیرلردن گئچیپ گلن 

خالقی اؤلن 

اؤزو قالان 

بیر دیله می؟ 

اونا گؤره بیر میلّتین وارلیغی و بقاسی دیلله مومکوندور. دیل یوخسا میلّت ده یوخدور. 

شاعیر، سوْوئتلر دؤنمینده آنادیلی‌نین دورومونو بو میصراعلارلا دیله گتیریر: 

اَی بو گونو دیلیم دیلیم 

پارچالانان آنادیلیم 

سینه‌سینده اود قالانان آنادیلیم 

قاپیلارین آرخاسیندا 

بوینو بوکوک قالان دیلیم. 

وار ایکن یوخ اولان دیلیم 

آیاقلاردا کیلیم دیلیم 

ساواشلاردا بیر قهرمان، 

باریشلاردا هلیم دیلیم. 

واهاب‌زاده، 1959 ایلینده یازدیغی "گولوستان" شئعیریندن دولایی سورغویا چکیلیر. اونیورسیته‌ده‌کی گؤره‌ویندن اوزاقلاشدیریلیر، کیتابی ییغیشلاندیریر. (7) شاعیر، بو دؤنمده چوخ چتین گونلر گئچیریر. خالق، بیله‌سینه گیزلی گیزلی یاردیم ائدر. بو اولایدان سونرا شاعیر داها ائحتیاطلی اولماق زوروندا قالیر. شئعیرلری مرجک آلتیندادیر. سیخ سیخ سورغولانیر، ایفاده‌سی آلینیر. آذربایجاندا روس دیلینده ائییتیم اؤیرتیم فعّالییّتلرینی آپاران روس سکتؤرو اولاراق نیتَلندیریلن اورتا درجه‌لی اوخوللارین یا‌نیندا، آذربایجان تورکجه‌سییله ائییتیم وئرن و آذربایجان سکتؤرو اولاراق آدلاندیریلان اوخوللار دا بولونماقدادیر. واهاب‌زاده یابانچی دیلین اؤیره‌نیلمه‌سی گرکدیگینی وورغولارکن، خالقین آنادیلینده فعّالییّت گؤسترن اوخوللارا اوشاقلارینی وئرمه‌لرینی ایستر. 

"رییاکار شئعیرینده اوشاغینی روس دیلینده ائییتیم اؤیرتیم فعّالییّتلرینی یورودن اوخولا قئید ائتدیرن بیر اؤیرتمنه بئله سسله‌نیر: 

منیم اؤولادیما آنادیلینده 

درس دئین موعلّیمه باخ 

"وطن"، "وطن" دئییر، اؤز اولادینی، 

اجنبی دیلینده اوخودور آنجاق. 

اؤزگه‌یه دیلیم اؤیرن دئییرسن. 

اؤزونسه بو دیلی بگنمیرسن. 

هر میلّتین آنادیلی او میلّتین وارلیغی‌نین تامیناتیدیر. دیلسیز بیر میلّت یوخدور. 

شاعیر، 1980لی ایللرده گونئی آذربایجاندان فارسجا یازیلمیش بیر مکتوب آلیر. مکتوبدا: "سیزدنم، یعنی آذربایجانلی‌یام، آمّا آنادیلیمی بیلمیرم. دیلیمی اؤیرنمک اوچون منه درسلیک گؤندرین." دئیر. بو مکتوبو آلان واهاب‌زاده، سویداشی‌نین آنادیلینی بیلمه‌مه‌سینه چوخ اوزولور. "نه اوندانسان، نه بوندان" باشلیقلی شئعیرینی یازار. شاعیر، گونئی آذربایجانلی تورکه شئعیرینده: 

سهوینی آنلایانی دوز اولمازدی قیناماق. 

گوناهی آزالدیر، گوناهینی آنلاماق. 

بو یارادیر. 

بو یئرده یاریلانیر بو یارا. 

نه دئیک نه آد وئرک. 

میصراعلارییلا جواب وئریرکن، آنادیلینی بیلمه‌ینلری ده بو میصراعلارییلا أللشدیریر: 

آنان بونو ائتمه‌دی، 

او سنه اؤیرتمه‌دی. 

آناسی‌نین دیلینی. 

آنان سنه اؤیرتدی آغاسی‌نین دیلینی. 

اؤز دوغما اؤولادینا دوغما آنادیلینی 

اؤیرتمه‌ین آنالار، 

بس آنا آدلانماغا سیزین حاقّینیز وار می؟ 

دیلینیزی قینارکن، 

اؤزونوزو قینادینیز. 

آنجاق بو آلچاقلیغی اوجالیق ساندینیز. 

اَی کؤکوندن آیریلیب اؤز اؤزوندن قاچانلار. 

امین اولون سیزی ده بیر گون قینایاجاقلار 

آنادیلینی بیلمه‌ینلره بیر چوخ اثرینده سسله‌نن شاعیر بیر مقاله‌سینده یاشامیش اولدوغو بیر اولایی بئله آنلادیر: آذربایجاندا اؤنملی مقاملاردا اولان بیرچوخ آیدین آنادیلینی بیلمه‌مکده‌دیر. من بو یاخینلاردا باکی بلدییه انجومنی باشقانییلا گؤروشدوم. منیمله بیر ایکی کلمه بئله آنادیلینده دانیشا بیلمه‌دی. حالبوکی آنایاسایا گؤره جومهورییتین رسمی دیلی آذربایجان تورکجه‌سیدیر. آنادیلینی بیلمه‌مه‌سی او اؤِزونون مسله‌سیدیر. فقط، رسمی دیل اولاراق آنادیل قبول ائدیلمیشس، دولتین اؤنملی بیر مقامیندا اولان بیریسی‌نین رسمی دیلی بیلمه‌مه‌سی نه ایله ایضاح ائدیله بیلر؟"(8) 

شاعیر، بیر دوکتوردان مکتوب آلیر. دوکتور، اوشاقلارینی روس اوخولونا وئردیگینی، فقط بئله ائتمکله مسلکداشلاری طرفیندن قیناندیغینی، یانلیش بیر ایش گؤردوگو خوصوصوندا دوستلاری‌نین بیله‌سینی اویاردیقلارینی یازار. واهاب‌زاده‌یه، "سیز بو قونودا نه دوشونورسونوز؟" دئیه سوروشار. واهاب‌زاده بیله‌سینه: "سیز أن عادی حقیقتین نه اولدوغونو بیلیرسینیزمی؟ آنادیلی زامانا گؤره سچیلمه‌ملی و سئویلمه‌ملی. وطنی ده گؤزل و راحات اولدوغو اوچون سئومزلر وطن اولدوغو اوچون سئورلر. (9)" شکلینده مکتوبا جواب وئریر. 

سوْوتئتلر دؤنمینده آنادیلی دایمن پروبلئم اولموش، آنادیلی طلب اولمادیغی اوچون یوکسلمه‌میشدیر. آجیقلی اولان بودور کی بعضی ولیلر اؤِز دیللرینی روس اوخوللارینداکی تدریس پلا‌نیندان بئله چیخاریلماسینی ایسته‌میشدیلر. (10) واهاب‌زاده، آنادیلی خوصوصوندا ائدیلن یانلیشلیقلارا هئچ بیر زامان گؤز یومماز. 1989-1990 ائییتیم اؤیرتیم پلانی إعلان ائدیلدیگینده موفرداتدا آذربایجان تورکجه‌سینه گؤره روسجا درسلری‌نین کرئدیتی داها چوخدور. واهاب‌زاده بو دورومدان راحاتسیز اولور. شیکایتینی میلّی ائییتیم باخانلیغینا بیر مکتوبلا بیلدیریر. 

واهاب‌زاده مکتوبوندا، آذربایجان دیلینده ائییتیم اؤیرتیم فعّالییّتلرینی یورودن اوخوللاردا، آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ایکینجی دیل اولاراق اوخودولماسی، دیگر طرفدن روسجایا آذربایجان دیلیندن داها چوخ کرئدیت آیریلماسی، اؤیره‌نیم دیلی آذربایجان تورکجه‌سینده اولان اوخوللاردا روسجایا بیرینجی صینیفدن باشلاندیغی حالدا. روس دیلینده ائییتیم اؤیرتیم وئرن اوخوللاردا آذربایجان تورکجه‌سینه اوچونجو صینیفلرده باشلادیلماسی‌نین قبول ائدیله‌مه‌یه‌جگینی وورغولایان واهاب‌زاده بو موفرداتین خالقین فیکیرلرینه ترس دوشدوگونو بونون قبول ائدیله‌مه‌یه‌جگینی ایفاده ائدر. 

واهاب‌زاده‌نین بو مکتوبو تاثیر گؤستریر. درس ساعاتلاری روسجایلا ائشید حالا گتیریلیر.( 11) 

آنادیلی‌نین لاییق اولدوغو یئری تاپماسی اوچون موباریزه ائدن واهاب‌زاده، سؤِز‌لرین ده یئرلی یئرینجه ایشله‌مه‌سی طرفداری‌دیر. بعضی سؤِز‌لرین اصیل آنلاملاریندان چیخاردیلیب پیس ائیلملری قارشیلایاجاق شکیلده ایشله‌نیلمه‌سینه راضی اولماز. روشوت سؤِزونون یئرینه "حؤرمت" سؤِؤنون ایشله‌نیلمه‌سی، ائدیلن جورومون سانکی مشروع بیر ائیلَممیش کیمی گؤستریلمه‌سینه قارشی چیخارکن، بو پیس ائیلَمین اولومسوز یؤنونو سانکی سؤِزون داشیدیغی گؤزل آنلاملا  یونگوللشدیرمه‌یه  چالیشیلماسینی، سایغی و تعظیم آنلامینا گلن بیر سؤز ایله آنلادیلماسینی بئله اللشدیریر: 

حؤرمت حؤرمتینی ایتیردی بوگون 

أیریلیک دوزلوگون اولدو گؤلگه‌سی. 

حؤرمت ، حؤرمته باخ! 

بو گؤزل سؤزون 

گیزلندی آردیندا "روشوت" کلمه‌سی. 

حؤرمت! آلچاقلیغین اؤز سسیدیر بو. 

خیرسیزین معبده گیرمه‌سیدیر بو. 

چیرکینین اوزونه چکیلیر قالای. 

گؤزللیک تختینده أیلَشیر بوگون. 

واهاب‌زاده‌نین، آنادیلی اوزرینه یازدیغی اثرلرینده، یاریم عصری گئچن بو موباریزه‌‌نین سیرینی گؤرمک مومکوندور. بو موباریزه تهلوکه‌لی اولدوغو قدر هیجانلی، هیجانلی اولدوغو قدر اوْنوُرلو بیر باش قالدیریشدیر. شاعیرین، بو موباریزه‌ده اؤلومله بورون بورونا گلدیگینی، اؤلومون سویوق نفسینی تنفسّ ائتدیگی حیسّ ائدیلمکده‌دیر. واهاب‌زاده، وئرمیش اولدوغو حاقلی موباریزه‌نی سونوچلارینی گؤرمه بختیارلیغینی یاشاماقدادیر. 

 

1. محمت سارای، گاسپیرالی ایسمایل بَیدن آتاتورکه تورک دونیاسیندا دیل و کولتور بیرلیگی، ایستانبول 1993، ص. 106. 

2. ایسلام آنسیکلوپئدیسی، ج.4، ص.321. 

3. یاووز آکپینار، تورک دونیاسی ال کیتابی، آنکارا 1992 ج. 3. ص، 652. 

4. نئوزات اؤزکان، تورک دونیاسی نوفوس، سوسیال یاپی، دیل، ادبییات، کایسری 1997. ص. 221 

5. بختیار واهاب‌زاده، ایستیقلال، باکی 1999، ص.15. 

6. واهاب‌زاده، آ.گ.ه.. ص.51. 

7. بختیار واهاب‌زاده تاوشانا قاچ، تازییا توت. آنکارا 1990. ص.23. 

8. بختیار واهاب‌زاده. عؤموردن صایفالار. ایستانبول 2000. ص. 133. 

9.نیظامی جعفروو، بختیار واهاب‌زاده، باکی 1996، ص.77. 

10. حوسنییه زال مایاداغلی، بختیار واهاب‌زاده‌نین حیاتی و اثرلری، آنکارا 1998، ص. 163. 

11. نیظامی جعفروو. آ.گ.ه.. ص.70